Een oorlogsmonument in de binnentuin

Door Jo Haen
Verteller: Ernst van Gend (1964) Geboren en getogen Amsterdammer. Sinds 7 jaar woonachtig in de 1e Atjehstraat. Zijn vader zat in de oorlog in het verzet, hielp Joodse Amsterdammers ’s nachts naar een onderduikadres brengen. Maar hij vertelde er nooit iets over.

In de binnentuin tussen de 1e Atjehstraat en de Balistraat bevindt zich een eenvoudig oorlogsmonumentje voor 3 voormalige bewoners uit de Indische Buurt. Zij zaten tijdens de Tweede Wereldoorlog in het verzet, werden opgepakt en als represaillemaatregel geëxecuteerd. Ernst van Gend organiseert samen met een andere buurtbewoner sinds 2017 op 4 mei een kleine herdenking in de binnentuin, alhoewel het de laatste 2 jaar wegens corona wel heel erg klein gehouden moest worden.

Represaille wegens aanslag op SS-officier Hanns Albin Rauter
Wie waren deze 3 verzetsmensen uit de Indische Buurt, die in maart 1945 als represaille vanwege een aanslag bij de Woeste Hoeve op de Veluwe op een kopstuk van de bezettende macht, SS-officier Hanns Albin Rauter, nazi-Leider van de politie in Nederland, werden gefusilleerd? Rauter raakte bij die aanslag zwaargewond en overleefde ternauwernood. Hij werd gevonden door Duitse militairen en naar het Reserve-Kriegslazarett in Apeldoorn overgebracht. Hij verbleef hier de rest van de oorlog.

► Johannes Thomas Franciskus Friederich (1907-1945). Hij was ongehuwd en woonde in de Balistraat bij zijn 77-jarige moeder. Van beroep meubelmaker/restaurateur, maar ten tijde van de eerste oorlogsdagen zat hij in militaire dienst. Hij dook onder omdat hij niet als oud-militair in krijgsgevangenschap wilde. In september 1944 werd hij plaatsvervangend groepscommandant van een Binnenlandse Strijdkrachtengroepering in Amsterdam-Oost. En naast het geven van vuurwapeninstructies was hij speciaal belast met het vervoer van wapens. Op 16 februari 1945 werd hij na een inval en huiszoeking van de Sicherheitspolizei gearresteerd en ingesloten in het Huis van Bewaring aan de Weteringschans. Op 8 mei werd hij, samen met 52 andere verzetsmensen, gefusilleerd bij Rozenoord aan de Amsteldijk, als represaille zoals hierboven gemeld. Hij ligt begraven op de Erebegraafplaats Bloemendaal. In totaal zijn er toen 117 verzetsmensen gefusilleerd. Het was de grootste massafusillade uit de oorlogsjaren. Een Duitse Oberwachtmeister van de Ordnungspolizei (Grune Polizei), die weigerde deel uit te maken van het vuurpeloton werd ter plekke gearresteerd en een dag later ook geëxecuteerd.
► Antonius (Anton) Johannes Engelen (1920-1945). Hij woonde in de Balistraat 114 en was van beroep automonteur.
► Gerardus (Gerard) Wilhelmus Engelen (1914-1945), broer van Antonius. Hij woonde in de Sumatrastraat 133 en was tramconducteur. Hij was gehuwd met M.W. Engelen-Vormer en had een zoon Hendrik (1943).

Geëxecuteerd op het Eerste Weteringplantsoen
De broers Anton en Gerard zaten in het Huis van Bewaring in Amsterdam. Wat de broers precies deden in het verzet heb ik helaas niets kunnen vinden. Zij werden, ook als onderdeel van bovengenoemde represaillemaatregel, met nog 28 gevangenen uit het Huis van Bewaring naar het Eerste Weteringplantsoen gebracht en daar met drie salvo’s geëxecuteerd. Het monument De Gevallen Hoornblazer, waar ook de namen van de broers Engelen op staan, is een herinnering aan deze fusillade. Het monument is een geschenk van de Heineken Brouwerij.

Zij gaven hun leven voor onze vrijheid
Het is goed dat er in de binnentuin van de 1e Atjehstraat en Balistraat ook een monumentje is geplaatst. Wanneer en door wie is helaas niet bekend. Zowel het stadsdeel als de woningbouwvereniging Alliantie konden hierover geen uitsluitsel geven. Maar het is in ieder geval belangrijk dat de 3 buurtgenoten, die hun leven hebben gegeven voor onze vrijheid, niet vergeten mogen worden. En dat er ieder jaar op 4 mei ook op deze plek een herdenking plaatsvindt, vlakbij de plekken waar zij gewoond hebben.

Ernst zou graag willen dat er ter bescherming iets rondom de steen gemaakt zou kunnen worden, b.v. iets van doorzichtig plexiglas. Helaas heeft de woningbouwvereniging Alliantie weinig interesse om hier financieel aan mee te werken. Zij vinden het geen openbare gedenkplek. Ook een bord met informatie bij de steen is een wens van Ernst.

Hij onderhoudt, samen met Jürgen, een mede-buurtbewoner, de gedenksteen. Op de folder voor de jaarlijkse Open Tuinendag, wanneer de binnentuin toegankelijk is voor bezoekers en men het monument dus kan bekijken, staat informatie over de gedenksteen. De folder wordt in de straten rondom de binnentuin verspreid door een paar buurtwerkers.

2 Oorlogsveteranen aanwezig
In 2017 was op 4 mei de eerste keer dat deze herdenking werd gehouden. Helaas kon het in de coronatijd niet doorgaan, alleen in zeer kleine kring heeft men er aandacht aan besteed. Tijdens de eerste herdenking waren er o.a. 2 oorlogsveteranen aanwezig. Een van hen was Hans van Onna, die toendertijd ook militair was.

Hopelijk kan in 2022 op 4 mei de herdenking weer ‘normaal’ plaatsvinden. Rond 19.40 uur gaat het hek van de binnentuin dan open en kunnen de bezoekers naar binnen. Rond 19.50 uur gaat het hek op slot. Een bewoner neemt daarna het woord en vertelt het verhaal over de 3 verzetsmensen, waarna om 8 uur 2 minuten stilte wordt gehouden. Alle buurtbewoners en andere belangstellenden zijn hierbij van harte welkom.